Rozwodnik może żądać części składek byłego małżonka       

W polskim systemie prawnym ustawodawca w ramach obowiązującego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rozróżnił trzy rodzaje małżeńskich ustrojów majątkowych, tj.: ustawowy, umowny i przymusowy ustrój majątkowy. Zasadą jest, że z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa małżeńska. W uchwale Sądu Najwyższego z 9 czerwca 1976 r. podjętej przez całą Izbę Cywilną Sądu Najwyższego (III CZP 46/75) przyjęto, że ustawowy ustrój wspólności majątkowej małżonków miał na celu umocnienie rodziny i zapewnienie jej ustabilizowanej bazy materialnej oraz umocnienie pozycji małżonka słabszego ekonomicznie. Jednocześnie ustawodawca przewidział możliwość odstąpienia od zasady wspólności majątkowej, np. wskutek zawarcia intercyzy między małżonkami, co miało na celu zapewnienie możliwie szerokiej samodzielności majątkowej małżonków, którzy wyrażają taką wolę w zakresie regulowania ich stosunków majątkowych.

Z przepisów określonych w art. 31 § 1 i 2 oraz art. 33 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego można wywieść, że wspólnością majątkową małżeńską objęte są przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, z wyjątkiem tych, które enumeratywnie zaliczane są do majątków osobistych każdego z małżonków. Zasadniczo katalog przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego jest zatem otwarty. Ustawodawca wskazuje jedynie pomocniczo, co w szczególności można zaliczyć do majątku wspólnego. Są to:

Podział majątku wspólnego małżonków może nastąpić zarówno w trakcie trwania małżeństwa, jak i w wyroku rozwodowym, a także po orzeczeniu rozwodu. Strony mogą wystąpić do sądu z wnioskiem o podział majątku wspólnego bądź dokonać podziału w drodze umowy. Wymaga ona formy aktu notarialnego wyłącznie w przypadku, gdy jej przedmiotem jest nieruchomość, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu lub prawo użytkowania wieczystego gruntu.

Jak ustalić skład i wartość majątku wspólnego? Sprawa nie jest taka oczywista. Choć przepisy prawa – tj. art. 567 § 3 w związku z art. 684 kodeksu postępowania cywilnego stanowią, że sąd ustala skład i wartość majątku podlegającego podziałowi z urzędu, to jednak w judykaturze wskazuje się, że sąd nie ma obowiązku prowadzenia z urzędu dochodzeń w celu ustalenia, czy małżonkowie mieli jeszcze inne składniki majątkowe niż te, na które wskazali (vide postanowienie Sądu Najwyższego z 29 października 2020 r., V CSK 573/18). W uproszczeniu oznaczałoby to, że sąd dokonujący podziału majątku jest związany wnioskiem stron występujących o podział, co jednak stoi w sprzeczności z literalnym brzmieniem wyżej powoływanych przepisów kodeksu postępowania cywilnego.

Fundacja Colectiva w ramach prowadzonych działań statutowych, w tym kształtowania świadomości społecznej i prawnej obywateli, wystąpiła do ponad siedemdziesięciu sądów w Polsce z zapytaniem w trybie informacji publicznej, ile postępowań o podział majątku wspólnego toczyło się w 2022 r. w danym sądzie oraz w ilu przypadkach orzeczono o podziale środków zgromadzonych na rachunkach otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego i składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Zdaniem obywateli zgłaszających potrzebę ingerencji w tej sprawie, sądy wydając orzeczenie o podziale majątku rzadko orzekają w tym zakresie. I faktycznie, niezależnie od wielkości sądu i od jego właściwości miejscowej, praktycznie zasadą jest zupełnie sporadyczne orzekanie o środkach zgromadzonych na OFE i subkontach ZUS. Niejednokrotnie może to być krzywdzące dla małżonka, który osiągał mniejszy dochód bądź nie pracował w ogóle i stoi to w sprzeczności z zasadą równouprawnienia małżonków oraz ratio legis wprowadzenia do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego powszechnego reżimu majątkowego w postaci ustawowej wspólności majątkowej małżonków.

Idąc krok dalej, Fundacja Colectiva wystąpiła do prezesów wybranych sądów o wydanie opinii, czy zasadne byłoby dążenie do zmian praktyki orzeczniczej w zakresie orzekania o podziale środków zgromadzonych na kontach OFE i subkontach ZUS, ewentualnie zmian legislacyjnych, które obligowałyby sąd z urzędu do pozyskiwania z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych danych o wysokości środków zgromadzonych na tych kontach. Zaskakujące jest, jak odmienne i rozbieżne stanowiska prezentują poszczególni prezesi sądów w tym zakresie. Wyrażone przez prezesów opinie różni przede wszystkim stanowisko w odniesieniu do tego, czy sąd dokonuje podziału środków zgromadzonych na OFE i subkontach ZUS na wyraźny wniosek stron, czy też rozstrzyga o tym z urzędu. Niektórzy z zapytanych sędziów twierdzą, że sąd orzeka o podziale składek bez odrębnego wniosku stron, chyba że strony we wniosku zaznaczą, że nie posiadają żadnych środków podlegających podziałowi. Natomiast zdaniem większości sędziów, którzy udzielili Fundacji odpowiedzi na skierowane do nich zapytanie, strony oczekujące dokonania środków zgromadzonych na OFE i subkontach ZUS powinny zgłosić wniosek w tym zakresie. Jedni sędziowie taki stan rzeczy uzasadniają tym, że nie można działania sądu rozciągać na prowadzenie dochodzenia w przedmiocie ustalenia składników majątku wspólnego, gdyż byłoby to zbyt dużą nadinterpretacją, a to zwalniałoby strony z aktywności w postępowaniu
i prowadziłoby do jego wydłużenia. Jak wskazują sędziowie, postępowanie o podział majątku ma charakter kontradyktoryjny, co oznacza, że zakres postępowania jest zależny od strony, w związku z czym nie ma podstaw, by obligować sąd, a tym samym strony, do dzielenia składników, których podziałem strony nie są zainteresowane. Natomiast w opinii innych sędziów brak zgłoszenia składników takich jak środki na subkoncie ZUS lub OFE wynika z przekonania, że środki te zostały wygenerowane tylko przez jedną stronę i nie są aż tak istotne, jak wspólne nieruchomości i ruchomości.

Powyższe wskazuje na to, że w rzeczywistości praktyka orzecznicza w zakresie podziału środków zgromadzonych na OFE i subkontach ZUS nie jest jednolita, mimo orzeczenia Sądu Najwyższego z 29 października 2020 r. (V CSK 573/18), które miało stanowić wykładnię przepisów art. 567 § 3 w związku z art. 684 kodeksu postępowania cywilnego. Potwierdzają to opinie niektórych sędziów poproszonych o wyrażenie stanowiska w przedmiotowej sprawie, którzy jednoznacznie wskazują, że przedmiotowa problematyka charakteryzuje się doniosłym znaczeniem prawnym i społecznym. Jednak jedyną drogą, która pozwoliłaby na ujednolicenie wykładni przepisów regulujących przedmiotowe zagadnienie, jest inicjowanie spraw o podjęcie uchwały w tym zakresie przez Sąd Najwyższy, co pozwoliłoby na usunięcie dotychczasowych rozbieżności interpretacyjnych. Zdaniem Fundacji Colectiva zasadne byłoby podjęcie również działań o charakterze informacyjnym skierowanym do osób zainteresowanych tą tematyką, tak by podnieść poziom ogólnej świadomości prawnej obywateli w tym zakresie.

Z danych pozyskanych od grupy notariuszy prowadzących kancelarie na terenie Krakowa wynika, że podział majątku u notariusza jest właściwie rzadkością. Z informacji podanych przez dwunastu notariuszy wynika, że łącznie przeprowadzono 105 podziałów majątku w formie aktu notarialnego, czyli uśredniając jest to dziewięć spraw o podział majątku wspólnego przypadających na jednego z dwunastu notariuszy, którzy udzielili Fundacji odpowiedzi, w tym w zaledwie dwóch sprawach dokonano podziału składek emerytalnych zgromadzonych na subkontach w ZUS lub OFE. Pozwala to przyjąć, że podział składek emerytalnych w zakresie podziału majątku u notariusza jest kwestią zupełnie marginalną.

Zgodnie z danymi statycznymi pozyskanymi z 47 sądów rejonowych w Polsce, najwięcej postępowań o podział majątku w 2022 r., bo aż 100, przeprowadzono w Sądzie Rejonowym Lublin – Zachód. Zaledwie w czterech z tych spraw dokonano podziału składek emerytalnych, co stanowi jedynie 4 proc. wszystkich postępowań o podział majątku. Najmniej, bo zaledwie sześć postępowań, przeprowadzono w Sądzie Rejonowym w Sopocie, ale w żadnym nie orzekano o podziale środków zgromadzonych na subkoncie w ZUS lub OFE. Tylko w kilku sądach, do których zostało skierowane zapytanie o udzielenie informacji, ile postępowań przeprowadzono, udzieliło odpowiedzi odmownej, uzasadniając ją brakiem interesu prawnego wnioskodawcy bądź tym, że w sądzie nie są prowadzone takie statystyki.

Łącznie we wszystkich sądach, do których został skierowany wniosek o udzielenie informacji, przeprowadzono 1594 postępowania w sprawach o podział majątku, co oznacza, że średnio na jeden sąd przypadło średnio 40 takich spraw. Podziału składek emerytalnych dokonano natomiast zaledwie w 13 sądach, w 118 sprawach, co stanowi w przybliżeniu 13,50 proc. wszystkich postępowań.

System emerytalny składa się z trzech filarów.

Największa część składki emerytalnej w wysokości 12,22 proc. zaliczana jest na poczet I filaru, który nie podlega podziałowi i służy wyłącznie utrzymaniu systemu. Część składki w wysokości 9,76 proc. miesięcznej pensji brutto ponosi pracownik, natomiast drugą część w takiej samej wysokości – pracodawca.

Dzielone są natomiast składki wchodzące w skład II filaru (tj. 9,76 proc. + 9,76 proc. – 12,22 proc. = 7,3 proc.). W przypadku osoby posiadającej subkonto w ZUS podziałowi podlega 7,3 proc. składki emerytalnej, a jeśli osoba posiada konto w OFE – w wysokości 4,38 proc. Jeśli bowiem dana osoba zdecydowała się na odprowadzanie składki do OFE, to podział w ramach II filaru wygląda następująco: 4,38 proc. składki trafia na subkonto w ZUS, a 2,92 proc. na OFE (składka odprowadzana do I filaru pozostaje w tej samej wysokości, tj. 12,22 proc.). Podział środków zgromadzonych na subkoncie ZUS jest możliwy, jeżeli rozwód nastąpił nie później niż w dniu:

III filar jest dobrowolną formą zabezpieczenia na życie w formie PPK, IKE, IKZE czy PPE. PPK (Pracownicze Plany Kapitałowe) umożliwiają oszczędzanie poprzez równoczesne uczestnictwo w kosztach nie tylko ubezpieczonego, ale również pracodawcy i państwa. IKE (Indywidualne Konto Emerytalne) stwarza możliwość oszczędzania poprzez różne produkty finansowe i ubezpieczeniowe. IKZE (Indywidualne Konto Zabezpieczenia Emerytalnego) daje możliwość oszczędzania poprzez inwestowanie z odliczeniem wpłaty od podatku dochodowego. PPE (Pracownicze Plany Emerytalne) oferują pracodawcy, zapewniając oszczędzanie bez konieczności odprowadzenia podatku Belki.

Opisane zasady mają również zastosowanie w przypadku śmierci ubezpieczonego.

Podział zgromadzonych środków powinien być dokonywany bezpośrednio przez ZUS lub OFE w zależności od tego, jakie konto posiada ubezpieczony. W praktyce do podziału najczęściej jednak nie dochodzi, o czym świadczą przedstawione dane statystyczne dotyczące przedmiotowej kwestii. Większość ludzi nie ma świadomości, że największa część składki, odprowadzana od miesięcznej pensji, nie podlega dziedziczeniu ani nie jest w żaden sposób inwestowana.

Świadomość społeczna na temat środków zgromadzonych na subkoncie w ZUS, OFE czy też zgromadzonych w ramach III filaru w postaci PPE czy PPK jest względnie niska. Jednak według danych ZUS opublikowanych na łamach money.pl w 2022 r. wypłacono o 56 mln zł więcej niż rok wcześniej. Pamiętać należy, że podziałowi podlegają środki zgromadzone na subkoncie w ZUS/OFE w przypadku śmierci. Istotne, aby ubezpieczony wskazał za życia osoby uprawnione do otrzymania środków, które po jego śmierci będą mogły złożyć wniosek o wypłatę tych środków. W przeciwnym razie środki będą wchodziły w skład masy spadkowej. Stosownie do informacji podanych przez money.pl na subkontach zmarłych znajduje się średnio po 29 tys. zł.